یک قاعده کلی وجود دارد که هر کس خسارتی به دیگری بزند، باید آن را جبران کند؛ اما نحوه اجرای این قاعده در هر حادثه خسارت‌بار شرایط و مقتضیات خاصی دارد که تشخیص را دشوار می‌کند.
در بسیاری از مواقع خسارتی که وارد می‌شود چند نفر در ورود آن مداخله می‌کنند که در این حالت تشخیص مقصر اصلی یا میزان تقصیر هر یک از مقصران دشوار است. مساله زمانی پیچیده‌تر می‌شود که شخص خسارت‌دیده هم بخشی از تقصیر را بر دوش بکشد که باید دید در این صورت تکلیف چیست؟ در گفت‌وگو با دکتر پرویز نوین حقوقدان و عضو هیئت علمی دانشگاه، به بررسی این موضوعات پرداخته‌ایم.
در موردی که زیان‌دیده بر اثر حادثه‌ای که خود نیز در ایجاد آن دخالت داشته است، بمیرد، این پرسش به میان می‌آید که آیا عامل ورود زیان (خوانده) در برابر دعوای خسارت بازماندگان متوفی می‌تواند به تقصیر قربانی استناد و خود را از مسئولیت مربوط به بخشی از ضرر معاف کند یا خیر؟ به عنوان مثال، در یک حادثه رانندگی یکی از رانندگان فوت می‌کند، در حالی که بنا به گزارش کارشناس بخشی از مسئولیت حادثه بر عهده او بوده است؛ در این صورت، آیا می‌توان به این خاطر که متوفی در بروز حادثه مقداری مقصر بوده است خسارت را کاهش داد؟
دکتر پرویز نوین در پاسخ به این سوال ابتدا از تجربه دیگر کشورها در این باره می‌گوید: موضوع مورد پرسش شما در حقوق اروپایی و آنگلوساکسون به عنوان عنصر تقصیر یا خسارت مشترک مطرح شده است. این موضوع هم در کشور فرانسه و هم در کشور انگلستان وجود داشته است. یک قسمت از پاسخی که می‌دهم، قطعی است و قسمت دیگر آن قطعی نیست. قسمت قطعی پاسخ من، این است که اگر زیان‌دیده با عامل ورود زیان در صدمه‌ای که به وی اعم از مالی یا جانی وارد شده است، مشترک باشند، با توجه به وجود تقصیر در عامل زیان‌دیده که می‌توانسته از میزان خسارت بکاهد، این مسئولیت مشترک قلمداد می‌شود و قطعی بودنش آن است که به میزان خیلی زیاد از مسئولیت عامل ورود زیان کاسته خواهد شد. این حقوقدان اضافه می‌کند: آرای زیادی در این زمینه از سوی محاکم صادر شده است. فرض کنید در یک حادثه آتش‌سوزی، یک سیم برق را باید از حداقل 2 کیلومتری خانه‌ای رد می‌کردند، در حالی که آن را در فاصله یک کیلومتری آن خانه نصب کرده‌اند. در مقابل زیان‌دیده هم در کنار کابل برق، انبار علوفه‌ای بنا کرده که نباید این کار را انجام می‌داده است. به هر صورت عامل ورود زیان مسئول است، منتها اگر زیان‌دیده هم مرتکب تقصیر شده باشد، از مسئولیت عامل ورود زیان کاسته می‌شود که این مساله قطعی است.
این عضو هیات علمی دانشگاه می‌افزاید: اما اگر خود زیان‌دیده مقصر قلمداد شود و تقصیر مشترک به وجود آید، اینکه عامل ورود زیان تبرئه شود و هیچ نوع مسئولیتی نداشته باشد، امکان‌پذیر نیست. این موضوع بستگی دارد به اینکه کارشناس میزان تقصیر مستقیم و غیرمستقیم را چه اندازه تخمین بزند. ولی نسبت به این موضوع که عامل ورود زیان به کلی تبرئه شده باشد، تا به حال رایی از دادگاه‌ها صادر نشده است، ولی در هر حال به میزانی که زیان‌دیده مقصر قلمداد شده، از میزان مسئولیت عامل ورود زیان کاسته شده است.
مسئولیت مشترک در قانون مدنی
این حقوقدان در ادامه به بررسی موضع قانون مدنی و قانون مسئولیت مدنی در زمینه مسئولیت مشترک می‌پردازد و می‌گوید: در قانون مدنی و همچنین قانون مسئولیت مدنی، مسئولیت مشترک پذیرفته شده است. دکتر نوین یادآور می‌شود که قانون مسئولیت مدنی ما ترجمه‌ای از قانون مسئولیت مدنی و قانون تعهدات کشور سوییس است. دکتر متین‌دفتری این قانون را تهیه کرد و به تصویب مجلس رساند و در آن قانون مسئولیت مشترک پذیرفته شده است؛ یعنی هم مسئولیت عامل ورود زیان و هم مسئولیت شخص زیان‌دیده را پذیرفته‌اند. در قانون مسئولیت مدنی ما، مسئولیت به میزان تقصیری که افراد مرتکب شده‌اند، پذیرفته شده است.
تقسیم مسئولیت بر مبنای نسبت تقصیر
قانون مجازات اسلامی مسئولیت را به صورت مساوی بین رانندگان وسایل نقلیه پذیرفته است، قانون مسئولیت مدنی هم مسئولیت را بر اساس میزان تقصیر تعیین کرده است و قانون مدنی هم مسئولیت را به صورت مطلق و اصطلاحا صفر و صد پذیرفته است؛ این حقوقدان در ارزیابی رویکرد این سه قانون نسبت به مسئولیت مدنی می‌گوید: به نظر من مسئولیت را باید به نسبت تقصیر در نظر بگیریم. هم در کشور فرانسه و هم در کشور انگلستان مسئولیت به تساوی پذیرفته نشده است، در این دو کشور به طور مطلق مسئولیتی را در مورد کسی در نظر نمی‌گیرند. به خصوص نظام حقوقی آنگلوساکسون به عوامل مختلفی توجه دارد. نوین اضافه می‌کند: آنها معتقد هستند که باید دید حادثه خسارت‌بار در چه شرایطی اتفاق افتاده است. در نظام حقوقی آنگلوساکسون زمانی که دعوایی مطرح می‌شود، ابتدا می‌خواهند ببینند که آیا دعوای مطروحه معقول و متعارف است یا خیر؟ آیا باید به چنین دعوایی ورود پیدا کرد یا خیر؟ آنها در وهله اول به ماهیت دعوا کار ندارند. به عنوان نمونه در کوچه باریکی، یک خوابگاه 20 طبقه ساخته شده است. به طور کلی ساختن خوابگاه در یک چنین جایی متعارف نیست، زیرا اگر نسبت به آن ساختمان اتفاقی رخ دهد، هیچ راهی برای تامین وسایل نجات و کمک وجود نخواهد داشت. این دعوا به محض اقامه شدن فوری پذیرفته خواهد شد. زمانی که مسئولیت را بر اساس میزان تقصیر می‌سنجیم، کار بسیار متعارفی انجام داده‌ایم؛ زیرا عمل مزبور با عقل و عرف حقوقی منطبق خواهد بود. وی در ادامه به بیان یک مثال در خصوص اجتماع اسباب در وقوع یک حادثه زیانبار و نحوه تقسیم مسئولیت می‌پردازد و می‌گوید: در انبار خانه‌ای مقدار زیادی بنزین نگهداری می‌شود. فرض کنید راننده‌ای در هنگام عبور بی‌مبالاتی کرده و سیگار خاموش نشده خود را در کنار انبار خانه می‌اندازند که این امر موجب آتش‌سوزی می‌شود و به اعضای خانه و اشخاص ثالث آسیب می‌رساند؛ در این‌جا هم تقصیر مشترک است.
دکتر نوین توضیح می‌دهد: تقصیر مشترک تحت عنوان «contributed fault» شناخته می‌شود. کسی حق ندارد، در خانه خود بنزین نگهداری کند و این یک تقصیر بزرگ است. خانه جای نگهداری بنزین نیست، بلکه باید در باک ماشین نگهداری شود. در شرایطی اگر کسی خواست تا به سفری برود و سفر وی نیز طولانی بود، ممکن است داشتن بنزین توجیه شود. در این حالت هم بنزین نباید در گالن پلاستیکی ریخته شود، بلکه باید فلزی باشد. موسساتی وجود دارند که این وسایل را می‌سازند و استانداردهای ایمنی دارند. در این وضعیت به مقدار خیلی کم و در شرایط خاصی می‌توان بنزین را نگهداری کرد.
این حقوقدان در بیان اسبابی که در وقوع حادثه توضیح داده شده موثر بوده‌اند، می‌گوید: بنابراین تقصیر اول این است که شخص بنزین را در خانه نگه می‌داشته، زیرا بنزین یک ماده اشتعال‌زای خطرناک و قابل انفجار است ... تقصیر دوم مربوط به کسی است که سیگار را به بیرون از اتومبیل پرتاب می‌کند. در ماشین برای خاموش کردن سیگار، جاسیگاری تعبیه شده است. بنابراین ما در این‌جا به نظر کارشناس متوسل می‌شویم تا میزان تقصیر طرفین را اعلام و به نسبت تقصیر، مسئولیت ایجاد کند. به نظر من در این فرض، مسئولیت مساوی است؛ البته به هر اندازه که میزان بنزین بیشتر باشد، تقصیر صاحب‌خانه هم بالاتر می‌رود.
در ادامه به طرح فرض دیگری می‌پردازیم و نظر این حقوقدان را در مورد آن می‌پرسیم؛ عضو هیات علمی دانشگاه آزاد در پاسخ به این سوال که هرگاه در اثر رعد و برق اتومبیلی آتش بگیرد و به دیگران خسارت وارد آید، آیا دارنده وسیله نقلیه مسئول جبران خسارت است یا خیر؟ می‌گوید: اگر شما رعد و برق را به عنوان یک فورس‌ماژور یا قوه قاهره به حساب می‌آورید، که البته باید هم به این شکل حساب شود، راننده هیچ نوع مسئولیتی نخواهد داشت. به عنوان مثال ماشین آتش می‌گیرد و به دیگران خسارت وارد می‌کند. هم در قانون مدنی و هم در سایر قوانین، عامل قوه قهریه یا فورس‌ماژور به عنوان رافع مسئولیت پذیرفته شده است؛ زیرا رعد و برق غیرقابل پیش‌بینی و غیرقابل دفع است. دکتر نوین در بیان اهمیت و نقش قوه قاهره می‌گوید: یکی از عوامل رافع مسئولیت قوه قاهره است.
طبق قاعده، زیان‌زننده به دیگری مسئول جبران خسارت است. ساز‌و‌کارهای جبران خسارت در علم حقوق تحت عنوان مسئولیت مدنی مشخص می‌شود. قاعده اولیه جبران خسارت زیان‌دیده مانند هر قاعده دیگری می‌تواند استثناهایی داشته باشد. دشواری موضوع زمانی است که چند سبب مسئول وقوع حادثه باشند. در این حالت مقرراتی در قانون مدنی، قانون مسئولیت مدنی و قانون مجازات اسلامی آمده؛ اما هیچ یک نتوانسته است یک قاعده کلی قابل رعایت در این شرایط ارایه دهد. حتی تصویب قانون جدید مجازات اسلامی که باید آن را آخرین اراده قانونگذار در خصوص تقسیم مسئولیت در فرض اجتماع اسباب دانست هم از یک مبنای واحد پیروی نکرده است و در شرایط مختلف به انحای متفاوتی مسئول و میزان مسئولیت وی را مشخص کرده است. با این حال چنانکه گفته شد برخی حقوقدانان تاکید دارند که مسئولیت را باید به نسبت تقصیر در نظر بگیریم؛ البته زمانی این مساله پیچیده‌تر می‌شود که خود زیان‌دیده جزو مقصران وقوع خسارت باشد.
